1- Mardin -Kasımiye Medresesi;
Kentin en önemli tarihi simgelerinden bir olan Kasımiye Medresesi, 1469-1487 yılında, Artuklu Sultanı Cihangir’in oğlu Kasım tarafından yaptırılmış ancak15 yy.’da Akkoyunlular tarafından tamamlanmıştır.
Kentin ilk en büyük eğitim kurumlarından olan medrese, tek bir avlu etrafında düzenlenmiştir.
İki teras üzerine iki katlı, tonozlu, eyvanlı ve revaklı olarak dönemin mimari özelliklerine uygun inşa edilen medresenin yanına cami, mescit ve türbe eklenerek bir külliyeye çevrilmiştir.
Medresenin süslemeleri, duvarlarındaki astronomi ve tıp bilimlerine ait simgelerin yanında yapılışındaki tüm odaların teker teker güneş alabilmesinin hesaplanmasındaki ayrıntılar yapının dikkat çekiciliğini ve önemini artırmaktadır.
Kente gelenlerin en çok ziyaret ettikleri yapılarından, iki mescit, bir türbe ve bir çeşmeye ev sahipliği yapan Kasımiye Medresesi, çeşitli söylenceleriyle de- Kasım Paşa öldürülünce kız kardeşi kanlı gömleğini duvarlara vurmuş ve duvarlarda halen kan izleri görülmekte olduğu, avluda havuzdaki suyun akışı doğum ve ölüm döngüsünü sembolize ettiği -dikkat çekmektedir.
2- Mardin -Zinciriye (Sultan İsa Bey) Medresesi;
Kentin merkezinde yer alan Zinciriye (İsa Bey) Medresesi, 1385 yılında son Artuklu Sultanı Melik Necmeddin İsa tarafından iki katlı ve iki avlulu olarak yaptırılmıştır.
Geniş bir alana yayılan dikdörtgen planlı medrese, cami, türbe ve çeşitli ek mekânlardan oluşur. Medrese, hem tarihi hem de mimari değerini artıran ve dönemin özelliklerini yansıtan girişindeki paha biçilmez taş işlemeleri, doğu-batı yönlü dilimli kubbeleriyle son derece değerli bir yapıdır.
Yüksek bir yamaçta kurularak rasathane olarak da işlev gören medresede Sultan İsa’nın türbesi de bulunmaktadır.
iki katlı ve avlulu medrese türbe ile diğer çeşitli ek mekânları da içinde barındırır.
Ayrıca medresenin uzun koridorunun güneyinde yer alan gösterişli cami, ortasındaki mukarnaslı tromplu kubbesi ile de dikkat çekmektedir.
Timur ile savaşan Melik İsa bir süre bu medresede hapsedilmiştir.
Bir ara müze olarak da kullanılan Zinciriye Medresesi halen çok sayıda ziyaretçiyi ağırlamaktadır.
3- Mardin –Şehidiye (Semanin) Medresesi ve Cami;
Kent merkezinde, 13. yy.’a tarihlenen medresenin Artuklu Sultanı Melik Nasreddin Artuk Aslan tarafından yaptırıldığı varsayılmaktadır.
Pek çok onarımla yapının orijinalliğini yitirdiği görülmektedir.
Medreseye eklenen cami, 1916-1917 yılında Ermeni Mimar Sarkis Lole tarafından iskelesiz olarak inşa edildiği kayıtlarda geçmektedir.
Son derece güzel ve ince işlemeli minareye sahip caminin içinde bir de süs havuzu bulunmaktadır.
4- Mardin –Hatuniye (Sitti Radviyye )Medresesi;
İl merkezi, Gül Mahallesi’ndeki medrese Artuklu’nun ilk dönemlerinden 1176-1177-1184-1185 yılları arasında yapılmıştır. Artuklu Necmettin Alpi ‘nin karısı, Kutbettin İlgazi ‘nin annesi Sitti Raziye’nin adıyla da anılan yapı dikdörtgen planlı, iki katlıdır.
Eyvanlı medreselerin öncüsü olan iki katlı yapının 12. yy. mimari özelliklerine göre geniş revaklı avlusu ve iki eyvanı bulunmaktadır.
Medrese zamanla onarımlar adı altında çok fazla değişikliğe uğramıştır.
Bugün cami olarak kullanılan yapıdaki dönemin taş işçiliği son derece dikkat çekicidir.
Mihrabın yanındaki camekanda Hz. Muhammed’in ayak izi sergilenmektedir.
Caminin yanında kubbeli, kare planlı bir de türbe bulunmaktadır.
5-Mardin- Eminüddin (Maristan) Külliyesi;
İl merkezi,Mesken Mahallesi’nde, cami, medrese, çeşme, hamam ve hastaneden oluşan külliyenin yapımı, 1108 – 1112 yılları arasında Mardin Artuklu Sultanı Necmeddin İlgazi’ nin kardeşi Eminuddin tarafından başlattılmış ancak Sultan tarafından tamamlatılmıştır.
Erken dönem medrese ve şifahane planlı külliye, ildeki ilk Artuklu dönemi yapısı olarak kabul edilmektedir. Külliye, Halk arasında Maristan adıyla da bilinir.
İldeki diğer medreseler ve Zaviye;
Tekke Mahallesi’ndeki Akkoyunlu Hükümdarı Kasım bin Bey tarafından dönem mimari özelliklerine bağlı kalınarak yaptırılan Şah Sultan Hatun Medresesi, Gül Mahallesi’nde, tipik bir Artuklu yapısı, içinde lahitler ve mescit de bulunan Melik Mansur Medresesi, kent merkezinde 13. yy.’da yaptırılan halen çeşmesi kullanılan Altunboğa Medresesi, ilin güneyinde 1444- 1454 Akkoyunlu Cihangir Bey tarafından yaptırılan tam tarihi belli olmayan dikdörtgen planlı, beşik tonoz örtülü, yanındaki türbenin kalıntıları bugün de görülebilen Cihangir Bey Zaviyesi kentteki dikkat çekici tarihi yapılardır.