4- Burdur;
Coğrafi;
Komşular; Burdur ili, Antalya, Denizli, Afyon, Isparta ve Muğla illeriyle komşudur.
Yüzölçümü; 7176 km2
İlçeler; Ağlasun, Altınyayla, Bucak, Çavdır, Çeltikçi, Gölhisar, Karamanlı, Kemer, Tefenni, Yeşilova, merkez ilçe Burdur.
İklim; Akdeniz ve bozkır iklim geçişleri gösteren Burdur ve göller yöresinde yağışlar az, kışları da serttir.
Ayrıca Akdeniz yönündeki dağların yamaçlarında Akdeniz ikliminin dağ tipi ya da karasal –yazları kurak ve sıcak, kışları soğuk ve yağışlı- iklimin hüküm sürdüğü dikkat çekmektedir.
Bitki Örtüsü; Göller bölgesi ve ovalarda daha çok makilik alanlar görülürken denizden 950 m yükseklikteki Burdur topraklarının % 60.6 dağlık kesimlerinde step, çam ağaçları ve ormanlık alanlar bulunmaktadır.
Çok çeşitli –dağ, ova, dalgalı arazi, yayla– yeryüzü şekillerine sahip Burdur ve göller yöresi –en yüksek yeri 2598 m Koçaş Dağı- yüksek dağlar -2276 m Akdağ, 2336 m Kestel 2254 m Eşeler, 1225 m Çeltik Beli dağları– arasında çanak biçimindeki çukurlukta yer almaktadır.
Çukurlar arasında göller- Karataş, Salda, Yarışlı, Gölhisar ve Burdur- akarsular -Eren- Boz, Domuz- ve Elmacık çayları, Değirmen, Çolakboğazı (Çolak), Sarı, Menevşeli ( Kent), Özdere, Karapınar, Ulupınar, Yayla dereleri– ve %19,1 ovalar –Eğneş, Çeltikçi, Öteyüz ve Erle, Karammanlı (Tefenni) , Gölhisar, Bucak, Kestel, Ürkütlü, Söğüt, Çine, Beyköy, Irla ovaları – arasında verimli arazilere sahip pek çok ürünün- Şekerpancarı, anason, gül, lavanta, rezene, kişniş, buğday, arpa, çavdar, mısır, nohut, soğan, patates, haşhaş, meyve, üzüm bağları, bostan ve sebzecilik vb.– yetiştirilebildiği önemli bir yerleşim yeridir.
Ulaşım; İstanbul, Ankara-Antalya karayolu üzerinde, önemli kavşak kent Burdur ile ilçelerine kara ve demiryolları ağı ile ülkemizin her yerinden kolayca ulaşılabilmektedir.
Tarihi;
Antik dönemde Polydorion (Polydor) Göl Kent olarak adlandırılan Burdur, İsauria, Lykaonia, Pamphylia, Likya, Karia, Firigya ve Galatia ile çevrili Pisidia Bölgesi’nin en önemli kentlerinden biriydi.
Burdur’un yakınında özellikle Hacılar civarında yapılan kazılarda kent ve çevresinin tarihi prehistorik dönemlere kadar gittiğine tanık olunmuştur. Burada paleolitik dönem ile cilalı taş devirlerine ait çok sayıda buluntuya rastlanmıştır.
Ayrıca MÖ 8000- MÖ 5500 neolitik, MÖ 5500 – MÖ 3200 kalkolitik dönemlerde keramiksiz çağlara ait höyüklerde- Kuruçay Bucak Höyücek, Uğurlu, Kızılkaya, Karamanlı Çamur, Gebrem, İstasyon, Tefenni Beyköy- yapılan kazılarda da çok sayıda dönem eseri gün yüzüne çıkarılmıştır.
Yine bölgedeki kazılar sırasında MÖ 7000 – MÖ 5400- MÖ 3000 geç neolitik dönemlere ait hayvanların evcilleştirildiği, çanak- çömleklerin yapıldığı, ana tanrıça (Kibele) heykelciklerinin yaygın olduğu, çeşitli keski aletleri, ok uçları, taş, ağaç ve kemik aletler ile maden araç gereçlerin kullanıldığı da saptanmıştır.
Tüm bu höyüklerdeki çalışmalarda MÖ 3000- MÖ 2500 taş aletlerin yerini tunçtan aletlerin kullanıldığının saptanması bölgenin ve Burdur’un yüksek uygarlık seviyesinin göstergesi kabul edilmektedir.
Neolitik dönemin devamı eski tunç çağında bölgedeki diğer önemli höyüklerde- Hacılar (Büyük, Yassıgüme), Hasanpaşa, Yazır, Yarıköy, Harmankaya, Alan, Burdur, İncirdere, Tepecik- geometrik süslü ve boyalı pişmiş toprak eşyalar, bakır, elektron, altın, gümüş ve mermer keman idollerinin bulunması sadece bölge ve Burdur için değil Anadolu uygarlıklar tarihi açısından da son derece önemli gelişmelerdir.
Yapılan araştırmalarda, Burdur ve göller yöresi MÖ 2000 – MÖ 1700 yılları arasında Hitit dönemini yaşadığı, yönetim açısından önemli bölgeler Pisidya, Pamphylia ve Likya’da da hüküm süren Arzava konfederasyonunun siyasi merkezi olduğu saptanmıştır.
Daha sonra MÖ 1500’de Hititlerin varlığını sürdürdüğü bölgede ve Yarışlı Gölü civarında -Düğer ve Uylupınar– çıkan Frig eserlerinden MÖ 1200 yıllarında Friglerin yaşadığı, MÖ 696- MÖ 676 Lidya, MÖ 546 Pers, MÖ 334’te Büyük İskender ve Makedonyalıların varlık gösterdiği ortaya çıkarılmıştır.
MÖ 321 yılında komutan Antigonos’un eline geçen bölge ve Burdur’da MÖ 301 yılında Seleukoslular hüküm sürmüştür.
Makedonyalılar bölününce Bergama Krallığı’na bağlanan Burdur MÖ 228 yılında Roma İmparatorluğu topraklarına dâhil edilmiştir.
Roma çağında Psidia bölgesinde çok sayıda yeni yerleşim yeri- Milias (Melli), Kremna (Çamlık), Sagalassos ( Ağlasun), Kreitai (Belören), Kretepolis (Kızılkaya), Kodrula (Kestel), Komama(Ürkütlü), Paleipolis( Akören), Lysinia (Karakent), Mallos ( Karacaören9, Olbasa (Belenli), Muatra (Bereket), Tymbrianosus (Düğer), Kıbyra (Gölhisar), Boubon( İbecik), Panematrikhos (Boğazköy), Sia (Karaot), Balboura( Altınyayla)- olduğu saptanmıştır.
395 yılında Roma İmparatorluğu ikiye ayrılınca da Burdur, Doğu Roma’nın (Bizans) toprağı olmuştur.
1071 yılında Selçuklu topraklarına dâhil edilen kent, Hamitoğulları ve Türkmenlerin zamanında bölgeye gelen göçmenlere burada dur ya da efsanevi Ulis (Aşil) Yunanistan’dan kovulunca Ezostas (Burada Dur) denilmesi sonucu adının Burdur olduğu söylencesi doğru gibi kabul edilebilir.
1391 yılında Yıldırım Beyazıt tarafından Osmanlı topraklarına katılan Burdur, 1920’de bağımsız sancak, Cumhuriyet ile 1923 yılında il olmuştur.
Günümüzde göller, güller ve gönüller diyarı olarak tanınan Burdur tarihi, kültürel ve doğal kaynaklarını öne çıkararak turizm potansiyeli giderek artırmaktadır.
Burdur Ve Çevresindeki Tarihi Yapılar;
4-1-1- Burdur Arkeoloji Müzesi;
Müze 60 binden fazla koleksiyon ile ülkenin sayılı müzelerinden biridir.
Kibyra, Kremna, özellikle Sagalassos ve diğer antik kentler, Hacılar Höyük ile diğer höyüklerden gelen kalıntıların yanı sıra heykeltıraşlık eserlerinin bulunması müzeyi ayrıca ilginç kılmaktadır.
4-2-1- Hacılar Höyük ve Hacılar Büyük Höyük ;
Hacılar Köyü yakınlarında yapılan kazı çalışmaları sonucunda Anadolu tarihine iz bırakan 16 farklı tabakanın ortaya çıkarılmış olması son derece önemlidir.
Hacılar Höyük’te MÖ 8000- MÖ 5700- MÖ 5000 erken kalkolitikten neolitik dönemlere – yerleşik düzene geçerek tarımsal faaliyetlerin başladığı– toprak zemindeki 7 yapı evresinde döneme göre gelişmiş kabul edilebilecek bir mimarlık geleneği de saptanmıştır.
Üç ana kültüre ait Hacılar tipi olarak adlandırılan çok sayıda kadın biçimindeki kap ile ayrışık kaplar denilen hayvan biçimli –kuş, geyik- seramik bezemeli ve şekilli çanak çömlekler, şekilli -oval ağızlı, küre gövdeli, dikdörtgen- kâseler, vazolar, küpler ve testiler Anadolu’nun zengin kültürüne katkıda bulunan önemli tarihi yapıtlar olarak kabul edilse de yazık ki bölgedeki büyük bir yangınla pek çok önemli yapı ve yapıt yok olmuştur.
Hacılar Büyük Höyük, Hacılar’a, 400 m uzaklıkta, 11 m yükseklikte, 280 x 240 m bir yerleşim yeridir.
Burada yapılan kazılarda özellikle MÖ 3010- MÖ 2980 ilk tunç çağı dönemlerine ait daha önce hiçbir yerde rastlanmayan testere dişi ve döneme göre oldukça gelişmiş bir teknikle yapılan değirmen taşları, at nalı ocakları olan 31 mekânlı, kente giriş kapısı-batı kapısı- propilon, geniş duvarlı – 2m yükseklikte, 1.50-1.60 m kalınlığında, taş, kerpiç karışımlı – savunma sistemi, yanmış tahıl kalıntıları, stel ve tapınak kalıntıları, idoller, pişmiş toprak çanak- çömlekler, mermer eşyalar, mühürler vb.- bölge ve kent tarihi açısından bulunmaz nitelikte önemli parçalar kabul edilmektedir.
4 -3-1- Kuruçay Höyük;
Denizli yönündeki Kuruçay Köyü yakınlarındaki Kuruçay Höyük kent merkezine 15 km uzaklıktadır.
MÖ 6500- MÖ 2300 arasında önemli bir yerleşim yeri olan höyük, 8 m yükseklikte doğal bir tepeye kurulmuştur.
Höyükteki 13 yerleşim katında -1 m toprak içinde çanak çömlek, taş ve kemik iğneler, delgiler ile çeşitli mimari kalıntılara- rastlanmıştır.
Höyük, MÖ 2900- MÖ 2300 yılları arasında yerleşim yerinin büyümesiyle korunma amaçlı surlarla çevrilmiştir. İçinde yöneticilere ait olduğu düşünülen tapınak ile değişen mimari öğelerle kap kacakların yapıldığı kazılarla ortaya konulmuştur.
Yazık ki, büyük bir yangınla özellikle neolitik dönem ve erken kalkolitik döneme ait izlerin pek çoğu yok olmuştur.
4 -4-1- Bucak- Höyücek Höyük;
Burdur -Bucak yakınlarındaki Höyücek Höyük, küçük ve yassı 120 m çapında, 3,5 m yüksekliğinde bir tepelikte yer almaktadır.
MÖ 7000 başlayarak neolitik erken döneme ait buluntuların olduğu höyükte yerleşik yaşamın oturduğu, hafif, ahşap malzemeyle kulübeler yaptıkları saptanmıştır.
Sonraları mimarinin geliştirilmesiyle özelikle MÖ 6500 doğru belli bir planı olan, sağlam kerpiç tapınaklar yaptıkları için bu döneme Tapınak Dönemi denilmiş ve kazılarda -kap- kacak ve bazı özgün eşyalar, adak ve hediyeler- bulunmuştur.
MÖ 6000 ve sonrasına denk gelen neolitik çağ Kutsal Alanlar Dönemi olarak anılsa da bu döneme ait fazla buluntu ele geçirilememiştir.
Bundan dolayı bu evreden modern döneme kadarki zaman Karışık Birikim Dönemi olarak adlandırılmıştır.
4-5-1- Gölhisar- Horzum ( Cybra- Tetrapul);
Heredot’a göre; MÖ 1000 yılarında Girit’ten gelen Psidialılar tarafından kurulduğu sanılan Burdur ilinin Gölhisar ilçesinin eski adı Cbyra -Tetrapul’da, 4 farklı kentin idare merkezi –Cbyra, Bubon, Balbura ve İnuanda– bulunmaktadır.
Daha sonra Romalıların da idare merkezi olan Gölhisar’da günümüze gelebilen kalıntılardan bazıları; tiyatro, stadyum, agora, kale ve çok sayıda lahittir.
Ayrıca, Burdur eski eserler müzesinde yer alan farklı dönemlere – Pers, klasik, Helen, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı- ait 57 binden fazla eser sergilenmektedir.
Müzedeki en dikkat çekici buluntulardan bazıları- heykeller- Dionysos heykeli, Dans Eden Kızlar frizleri, Bronz torso- taş yazıtlar, Türk yazı sanatı örnekleri– son derece önemli tarihi yapıtlardır.
13.-14. yy. Hamitoğulları, 1389 yılında Osmanoğulları egemenliğine giren Gölhisar ve çevresinde bulunan diğer tarihi yapılar; Bucak ilçesindeki 13. yy. dikdörtgen planlı ve muhteşem taç kapısı ile Susuz Kervansaray, 13. yy. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Keykubad zamanında yaptırılan İncirdere Köyü yakınındaki son derece sade İncirhan Kervansarayı da bölgede farklı dönemleri yansıtan mekânlar olarak görülmesi gereken önemli tarihi yapılardır.
4-5-2- Gölhisar- Kibyra (Cibyra) ;
Gölhisar, batısında yer alan üç tepeli oldukça geniş bir alana yayılan Cibyra, Oineanda Balbura, Bubon- İbecik gibi kentlerinin birleşmesiyle meydana gelen MÖ 2.-MÖ 1. yy. Tedrapolis’in başkenti olmuş önemli bir yerleşke idi.
Daha sonra birlik MÖ 82 yılında Roma Generali Murena tarafından ortadan kaldırılınca Gölhisar, Cibyra Asia Eyaleti ve bölgedeki diğer kentlerle Likya Birliği’ne dâhil edilmiştir.
Cibyra, bir süre 25 kentin bağlı olduğu Cibyra Conventusu adı altında, Asia Eyalet Valisi’nin yargı merkezi de olmuştur.
23 yılında bölgede meydana gelen büyük depremden çok zarar gören kent, daha sonra tekrar yapılandırmış ve Cibyra 1.- 3. yy. arasında en parlak ve zengin dönemini yaşamıştır.
Savaşçılıklarıyla ünlü olsa da Cibyra halkının demircilik, dericilik, at yetiştiriciliği ve çömlekçilik alanında da çok yetenekli oldukları ele geçen buluntulardan anlaşılmaktadır.
Cibyra kentinin halen görülebilen anıtsal giriş kapısı, çoğunlukla gladyatörlerin yarıştığı 11 bin kişi kapasiteli stadyumu, aşağı ve yukarı agoraları, belediye meclis binası, Roma hamamları, gymnasion, tiyatro ve 3600 kişilik odeonu, nekropol, anıtsal suyolu, bazilika ile ortaçağa ait kalesi yerleşim yerinin en önemli yapılardandır.
4-6-1- Ağlasun- Sagalassos ;
Burdur- Ağlasun’a 7 km. uzaklıkta, Akdağ sırtlarında 1700-1500 m yükseklikteki antik kent Sagalassos’un tarihi MÖ 3000 Luviler dönemine kadar gitmektedir. Luvi kökenli Yerli Pisidialılardan sonra Asur, Pers ve yerel uygarlıkların yaşadığı kenti MÖ 334- MÖ 333 yılında Büyük İskender almıştır.
İskender’den sonra komutanlarının Seleucid (Seleukos) tarafından yönetilen kentte bir ara Attalid- Attalos da hüküm sürmüştür.
MÖ 25 yılında Galatia Kralı Amyntas tarafından alınan kent, Augustus zamanında Roma İmparatorluğu’na katılmıştır.
Roma İmparatoru Hadrian, 120’de Sagalassos’u Pisidia imparatorluk kültünün resmi merkezi yapmış ve böylece kent ekonomik – sosyal olarak oldukça gelişmiştir.
Sagalassos, en parlak günlerini 2. yy. Roma Dönemi’nde yaşadığı yapılan kazılarla ortaya konulmuştur.
Ancak 6- 7. yy. da baş gösteren siyasi kargaşalar, depremler ve veba salgınıyla eski önemini yitirmeye başlayan Sagalassos zamanla küçük bir yerleşim yerine dönmüşse de varlığını sürdürmüştür.
Kent, 13. yy. başlarında Selçuklulara geçmiş ve iyice küçülmüştür.
Anadolu’nun en iyi korunan antik kentlerinden biri olan Sagalassos, ilk defa 1706 yılında, Fransız gezgin Paul Lucas tarafından fark edilmiştir.
Bugün görülebilen kentteki tarihi yapı ve yapıtların büyük bir çoğunluğu Roma ve Helenistik dönemlere aittir.
Sagalassos’ta çok sayıda Roma ve Helenistik kalıntının yanında tiyatro, odeon, iki agora, Apollo Klarios, Antoninus Pius tapınakları ve Hadrian, Antoninler, anıtsal çeşme, anıtsal kemer, kent konseyi binası, kilise, dans eden kızlar kabartmasıyla tanınan Heroon ve kütüphaneyi görmek mümkündür.
Yapılara ait bazı buluntular ile kalın parçaları da halen Burdur Müzesi’nde sergilenmektedir.
4-7-1- Bucak- Keraitae;
Bucak, Belören Köyü yakınında, Kremna ve Kestros- Aksu vadisi arasında 1000 m yükseklikteki bir tepeye akropol şeklinde kurulu Keraitae Antik Kenti’nde yapılan arkeolojik kazılar sonucunda halen iyi durumdaki surlarla çevrili sarp kaya ve kayalık araziye sahip kentte tahrip edillen mimari eserlerin Roma ve Helenistik döneme ait olduğu saptanmıştır.
4-7-2- Bucak- Susuz Han;
Susuz Köyü’ndeki 13. yy. Anadolu Selçuklu hanı, dikdörtgen planlı, beş nefli ve tek kubbelidir.
Dönemin mukarnaslı, geometrik süslemelerinin güzelliği ile giriş kapısı son derece dikkat çekicidir.
Burdur’da bulunan bir diğer han yine Selçuklu dönemine ait Bucak- İncirdere Köyü yakınındaki İncir Han’dır.
Ayrıca kent merkezinde 1294 yılında yapılan Ulu Cami, 1936 tarihli saat kulesi, Taş Oda da bölgenin tarihi değerini arttıran yapılardır.
4- 8-1- Bucak- Cremna (Kremna ) Antik Kenti;
Bucak- Çamlık Köyü – Aksu-Kastros Vadisi’ndeki Yunanca uçurum anlamına gelen Cremna- Kremna en parlak dönemini 2 yy. da yaşamıştır.
Psidya kentleri içinde önemli bir yerleşim yeri olan Cremna (Kremna), Roma dönemine ait hala ayakta olan yapıtları; akropol-yukarı şehir kısmında forum- meydan, bazilika, mahkeme salonu, kilise, Elsodra (kemerli yapısı) ve kütüphane, 9 adet mermer tanrı heykeli görülmektedir.
Cremna ( Kremna) kazılarında ele geçen genellikle Roma dönemine ait kalıntıların bir kısmı Burdur Müzesi’nde sergilenmektedir.
Burdur çevresindeki tarihe ışık tutan diğer antik kentler;
Gölhisar- İbecik Köyü yakınlarında Dikmen Tepe- Balboura -Kibyra Tetrapolisi’ne- 4 Kent Birliğine bağlı Boubon Antik Kenti’nin kalıntıları tiyatro, tapınaklar, agora, şehir surları, gymnazyumun önemli bölümü Helenistik ve Roma dönemlerine aittir.
Milias Antik Kenti ise Bucak- Kocaaliler’de, Toroslar üzerindeki Helenistik ve Roma dönemlerine ait yapıları; surlar, kayaya oyulmuş evler, tiyatro ve nekropolü halen görmek mümkündür.
Burdur- Antalya yolundaki bir diğer Psidia Antik Kenti Antalya, Dağbeli’de (Karaot -Sia) Helenistik kent sur duvarları, iki katlı kule ve giriş kapısı, nekropol, sarnıçlı ev kalıntılarını ile Roma dönemi tek yapı Bouleuterion (Meclis Binası) görülebilmektedir.
Bir diğer antik kent de Altınyayla’da, en yükseğe kurulan tarihi Likya dönemine kadar giden Balboura Antik Kenti, Roma döneminde Kibyra Tetrapolisi’de yer almış önemli bir yerleşim yeridir.
Ayrıca Lisinia, Olbasa, Kaynarkale’nin (Kodrula) yanı sıra il sınırları içinde 25’ten fazla antik yerleşim yeri daha vardır.
Tüm bu kentler hakkında bilgiler zamanla yapılacak çalışmalarla gün yüzüne çıkarılacaktır.
Geçmiş’ten gelen kütüphaneleri -1807 tarihi Derviş Mehmet Paşa Kütüphanesi, 1823 yılına ait Pirkulzade Kütüphanesi ve Saden Cami ve Kütüphanesi– ile Burdur, Osmanlı mimarisinin sivil örnekleri kabul edilen konaklarıyla da dikkat çeken bir ildir.
Özellikle 17. yy. iki katlı Taşoda, yine aynı döneme ait kent merkezinde yer alan Bakibey Konağı- Koca Oda, Taş Oda– ile Çelikbaş ve 19. yy. iki katlı taştan yapılan ve son derece geniş, ahşap, taş, kiremit gibi malzemelerin birlikte kullanıldığı Mısırlı (Hinnaplı ev)konakları, Çavdır- Kozağacı, Atçayı’ndaki kaya kabartmaları görülmeye değer yapılardır.
Tüm bu tarihi yapıların yanında coğrafi güzelliği öne çıkaran milli parklardan pek çok özel ağaç-sığla, kızılçam, sığ saçlı meşe, kızılağaç, çınar, vb.-ile bitki türleri ve hayvanın –sincap, çeşitli sürüngenler, dağ keçisi, yengeç vb.– görülebildiği Burdur -Sütçüler Sığla Ormanı Tabiatı Koruma Alanı-Doğa Tarihi Müzesi’nde- bölgede Elmacık Fosil Yatağı’ndaki paleontolojik buluntular, başta fil olmak üzere 13 farklı makro hayvan türü görülmektedir.
Ayrıca Göller Yöresi fosilleri, kayaçlar vb. ile mağaraları- İncidere Köyü-Sefer Yitiği Mağarası’ndaki eşsiz sarkıt ve dikitler, Mandıra Köyü- İnsuyu Mağarası’nın uzunluğu 597 km. içinde binlerce yılda meydana gelen çeşitli kalkerlerden oluşan sarkıt ve dikitler ile 9 gölü, dünyada dikkuyruk ördeklerinin % 70’ine, farklı 85 çeşit kuş türüne sahip tektonik Burdur Gölü canlılar için önemli bir yerleşkedir.
Bunlara ek olarak ülkenin en temiz ve derin göllerinden kabul edilen Salda Gölü ile Bucak yakınlarında Aksu Çayı üzerindeki Karacaören ve Yapraklı Barajları, Kayaaltı- Köyiçi’nde, Selçuklulara ait Kayaaltı Köprüsü, Osmanlı dönemi ve sonrası çeşme ve sarnıçları- Çeşmedamı, Zincirli Kapı, İsliler, Hacı Mehmet Çeşmeleri vb. Arksuyu Tevzi, Ak Sarnıç, Beşkonak Sarnıçları vb.-hamamlar-Tabak, Baltaoğlu, Hoca Bali̇, Selçuklu hamamları– Osmanlı döneminden bugüne camileri -Divanbaba, Selimzade, Manastır, Tepe, Ulu camiler vb.-ile gölleri – Karataş, Yarışlı, Gölhisar- kanyonları- Karanlıkdere, Serençay- önemli yaylaları- Ağlasun Akdağ, Altınyayla Kırkpınar, Bucak Kestel ve Kumar yaylaları vb.– bölgede gezilmesi gereken diğer önemli doğal alanlardır.