Adını, Oğuzların iki büyük ailesinden Döğer ve Selçukluların Kınık boyundan, Eksük adlı bir beyin oğlu, Türkmen Sünni-Seyyid-Artuk Bey’den alan Artuklular, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Kudüs Fatihi, Artuk Bey tarafından 1086 yılında, Kudüs’te kurulmuştur.
Artuk Bey, Bizans’a karşı güçlü mücadeleler vererek Selçuklu Sultanı Melikşah’ın gözüne girmiştir.
Bir dağın tepesine kurulan Artuklular, Yukarı Mezopotamya’nın Fırat ve Dicle nehirleri arasında MÖ 4500’den başlayarak Arami, Süryani, Subari, Sümer, Akad, Babil, Mitanniler, Asur, Pers, Bizans, Araplar, Selçukluların izini sürmüşlerdir.
Artuklular, 1091 yılında Artuk Bey’in ölümünden sonra oğullarıyla üç ayrı beylik (kola) ayrılmıştır.
Bu Beyliklerden Hısn Keyfa kolu, 1101 yılında Sökmen Bey tarafından kurulmuş, Hasankeyf daha sonra Diyarbakır, Siirt, Palu’da hüküm sürmüş ve 1232 yılında Eyyübülerce yıkılmıştır.
Harput Kolu, 1185 yılında Melik İmameddin Ebubekir tarafından kurulmuş, Harput ve civarında hüküm sürmüş, 1224 yılında, Selçuklular I. Alaeddin Keykubad tarafından yıkılmıştır.
Mardin ve Mayyafarikin (Silvan) kolu, 1106 yılında İlgazi Bey tarafından Mardin’de kurulmuş, Haçlılarla mücadele etmiş, zamanlar Selçuklu, Eyyubi, Moğol ve 1409 yılında da Karakoyunluların egemenliğine girmiştir.
Artuklular, Artuk Bey’in oğulları, Sökmen ve İlgazi’nin Fatımiler tarafından Kudüs’ten çıkarılınca 1102 -1408 yılları arasında Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da özellikle Diyarbakır, Harput, Mardin ve Hasankeyf’de hüküm süren ilk Anadolu beyliklerinden biri olarak kabul edilir.
307 yıl hüküm süren, Anadolu’nun en uzun ömürlü beyliği Artuklulardan bazı kaynaklarda (batı) Urtuk, Ortok, Ortuk ve Artak diye bahsedilmektedir.
Anadolu’nun Türk kimliği kazanmasında önemli bir rol oynayan Artuklular, birbirleriyle ve Selçuklular, Zengiler, Eyyubiler, Atabegler, Haçlılar, İlhanlılar, Memlükler, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Timurlular ile yakın ilişki kurmuşlardır.
Güneydoğu ve Doğu Anadolu Türk mimarisinin temelini atan ve özgün eserler bırakan beyliklerden biri olanArtuklular, klasik Selçuklu mimarisinden yola çıkıp kendilerine has bir üslup oluşturmuşlardır.
Diyarbakır’ı da imar ederek bölgenin Türkleştirilmesinde büyük katkıları olan Artuklular, özellikle Hasankeyf, Mardin, Diyarbakır-Malabadi Köprüsü ve Silvan’da önemli eserler camiler, türbeler, kiliseler, manastır vb. yapmışlardır.
Yaşadıkları dönemde tüm baskı ve çatışmalara karşın özellikle Diyarbakır, Mardin, Hasankeyf, Harput gibi şehirleri zengin birer ticaret, mimari, bilim, kültür ve sanat merkezi yapmışlardır.
12. yy.’da Diyarbakır’ın tüccarlarıyla ünlü bir ticaret merkezi olduğu bilinmektedir. Kentteki halı dokumacılığı, ipek, kumaş ticareti son derece gelişmişti.
Ünlü seyyah Marco Polo, Artuklular’ın kentlerine uğrayarak eserinde özellikle Mardin’deki dokumacılığın çok gelişmiş olduğundan bahsetmiştir.
Artukluluların en bilinen eserleri; Malabadi Köprüsü, Hatuniye Medresesi, Koçhisar Ulu Cami, Muzafferiye , Semanin , Şehidiye ve Hüsamiye Medreseleri, Necmettin Külliyesi, Hasankeyf’tir..
Mardin’i Yöneten Artuklu Beyler
Necmeddin İlgazi 1104-1122
Hüsameddin Timurtaş 1122-1154
Necmeddin Alpı 1154-1176
Kutbeddin İlgazi 1176-1184
Hüsameddin Yavlak Yörükaslan 1184-1201
Mansur Nasreddin Artuk Arslan 1201-1239
Said Necmeddin Gazi 1239-1260
Muzaffer Ebulfeth Fahreddin Karaaslan 1260-1292
Semseddin Davud 1292-1294
Mansur Necmeddin Gazi 1294-1312
Adil İmadeddin Ali Alpı 1312
Salih Şemseddin 1312-1363
Mansur Ahmed 1363-1367
Salih Mahmud 1367
Muzaffer Davud 1367-1376
Zahir Mecdeddin İsa 1376-1407
Salih Şihabeddin Ahmed 1407-1409
Hasankeyf’i Yöneten Beyler
Müineddevle Sökmen Bey 1098-1104
İbrahim 1104-1109
Rükneddin Davud 1109-1144
Ebulharis Fahreddin Karaaslan 1144-1167
Nureddin Muhammed 1167-1185
Mesud Kutbeddin 1185-1200
Salih Nasreddin Mahmud 1200-1222
Mesud Rükneddin Mevdud 1222-1231
Harput’u Yöneten Beyler
İmadeddin Ebubekir 1185-1203
Nizameddin Ebubekir 1203-1223
Nizameddin İbrahim 1223-1224
Şemsüddevle Süleyman 1224
İzzeddin Ahmed 1224-1234
Halep’i Yöneten Beyler
İlgazi Bey 1117-1121
Eburebi Bedriddevle Süleyman 1121-1123
Belek Gazi 1123-1124
Timurtaş 1124
İzzeddin Ahmed 1224-1234
Kaynakça;
https://acikerisim.bartin.edu.tr/handle/11772/16212
https://tr.wikipedia.org/wiki/Artuklu_Beyli%C4%9Fi
https://islamansiklopedisi.org.tr/artuklular
https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/74199/1228163
http://www.mardin.gov.tr/artuklu
https://www.kulturportali.gov.tr/portal/anadolu-turk-atabeklikleri