Mardin -Deyrulzafaran Manastırı;
Kentin en önemli simgelerinden Deyrulzafaran Manastırı, Mardin Ovası’na hakim, il merkezinin 4 km doğusunda bulunmaktadır. Üç katlı manastırın inşaatına 5. yy.’da başlanmış zamanla kentin dokusuna uygun çeşitli eklemelerle 18. yy.’da tamamlanmıştır.
Hıristiyan dünyasının en eski ibadet mekanlarından manastırın yerinde milattan önce tarihi tam olarak bilinmeyen bir Güneş Tapınağı vardı. Bu tapınağın Roma döneminde kale olarak kullanıldığı da araştırmalardan anlaşılmaktadır.
Dönemin mimari özelliğini gösteren manastırın kubbeleri, kemerli sütunları, ahşap el işlemeleri, iç ve dış mekanlardaki taş nakışları son derece dikkat çekicidir.
Kentin ve bölgenin en büyük Süryani ibadet merkezlerinden Deyrulzafaran Manastırı, 5. yy.’dan başlayarak kesintisiz 1932 yılına kadar, 640 yıl boyunca Süryani Ortodoks patriklerinin ana mekânı olmuştur.
Çok sayıda aziz kemiklerinin Aziz Şleymun tarafından yapıya getirilmesiyle mekan manastır olarak kullanılmaya başlanmış ve yapı en geniş halini 793 yılında Aziz Hananyo döneminde kavuşmuştur. Manastır bu yüzden Mor Şleymun Manastırı ve Kefertüth Metropoliti Aziz Hananyo olarak da anılmıştır.
Manastırda çeşitli dönemler patriklik yapmışkişilerin mezarları veya kiliseler -(Mor) Aziz Hananyo adına bir kilise- (Mor) Aziz Hananyo -Kubbeli Kilise, 4’ü metropolit, 3’ü patrik mezarlarına ait 7 nişin bulunduğu Azizler Evi (Beth- Kadişe), Meryem Ana Kilisesi ile 45-52 Süryani patriğin mezarı – bulunmaktadır.
Günümüzde dünyadaki Süryanilerin en değerli dini yapılarından olan manastır, bölge ziyaretçilerinin tarih, din, mimari, kültürel vb. yapısını anlamak için mutlak görülmesi gereken mekanların başında gelmektedir.
Manastırda tarihi Süryanice İncil ve kutsal taş bulunmaktadır. Ayrıca ilk tıp fakültesinin de burada kurulduğu söylenmektedir. İlk dönemlerinden kalma mozaikler bugün de görülmektedir.
Manastırda görev yapan ve 1895 yılında vefat eden 4. Petrus, 1874 -1876 yılında İngiltere’den matbaayı bölgeye getirmiştir.
Matbaada 1969 yılına kadar Süryanice, Arapça, Osmanlıca ve Türkçe kitaplar ile 1953’e kadar Öz Hikmet adında aylık bir dergi basılmaktaydı. Matbaadan kalan bazı parçalar Kırklar Kilise’nde sergilenmektedir.
Mardin Metropoliti’nin de ikametgahı manastır halen Süryani Kilisesi’nin önemli dini merkezlerinden biridir. Bugün yerli yabancı ziyaretçilerin ilgi odağı olan manastıra dünyanın dört bir yanına dağılmış Süryaniler de dua almak için ziyaret etmektedir.
1- Mardin-Mor Mihayel Kilisesi (Burç Manastırı);
İl merkezine yakın Artuklu İlçesi’ndeki Süryani Ortodokslara ait manastır, 185 yılında yapılmıştır. Kentin en eski Hıristiyanlık yapılarından olan kilisesinin 4. yy.’da da yapıldığı varsayılmaktadır. Kilise dönemin din adamlarından ve öldükten sonra aziz ilan edilen Mor Mihail adına inşa edilmiştir. Yöresel taşların kullanıldığı yapının yine geleneksel süsleme ve dini motifleri ile dikkat çekmektedir. Aziz Mor Mihail ile kız kardeşi Siras’ın yaşamlarını anlatan 2 adet el yazması kitap bulunan manastırın yanındaki mezarda da Mihayel, Mor Mihayel’in kız kardeşi ve Mor Mihayel’in öğretmeni olan Aziz Mor Yusuf’a ait mezarları bulunmaktadır.
Kentteki Kırklar Kilisesi’ndeki Süryani Kadim Okulu 1919 yılında kapatılınca, eğitim bu kilisede 1928’e kadar devam etmiştir.
2- Mardin- Kırklar (Mor Behnam- Mat Behnam -Kırk Martirler (Şehitler) Kilisesi;
Merkez ilçe Artuklu, Şar Mahallesi’nde bulunan kilise, Ortodoks Süryaniler tarafında kutsal kişiler olarak kabul edilen Mor Behnam ve kızkardeşi Saro adına 569 yılında yaptırıldığı varsayılmaktadır. Bölgedeki en büyük yapılardan olan yapıya ikinci avludan girilmektedir. Üç kapılı kilisenin mimarisi dönem ile uyumludur. Yapının taş ve ahşap işçiliği, kök boyaları, baskı perdeleri, geniş avlusu, çan kulesi görülmeye değer niteliktedir.
Dikdörtgen planlı kilisenin düzgün kesme taştan örülü tavanı doğu-batı yönünde 12 sütunlu kemerlerle taşınmaktadır.
Avlusunda kilisede hizmet veren patriklerin oturduğu kesme taştan yapılan odalar bulunmaktaydı.
1170 yılında kırk şehitlere ait kemiklerin getirildiği kiliseye yine bu tarihte camiye çevrilerek minare, mihrap ve minber eklenmiştir. Kilisedeki resimlerin üstü kapatılarak Süryanice yazıtlar çıkarıldı.
1293 yılında Mardin Süryani Kadim Patriklik Merkezi olan yapıdan ruhani ve idari işleri yapılmaktaydı.
1799 yılında okul eklenen kiliseye 1850’de patriklik merkezi, 1925’te divanhane eklenmiştir.
Kilise halen Mardin Metropolitlik Kilisesi’dir.
Süryâni bez ikonaları, beş mezbahı Kırk Martirler ikonografili tablolar, gümüş kandiller, varaklı süslemeler, İncil dış kapak yüzleri, haçlar ve Deyrulzafaran (Dayr al Zafarân) Manastırı’nın matbaa parçaları kilisedeki buradaki kütüphane bulunmaktadır.
3- Mardin- Mar Hirmiz (Mor Hürmüz) Keldani Kilisesi;
Mardin merkez, Savur Kapı Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi yakınındaki katolik kilisesi Keldaniler (Doğu Süryanileri) tarafından 397 -480 yılında kesme taştan yapılmıştır. 6. yy.’dan-1551 yılına kadar Süryani Nesturi Metropolitik Merkezi olarak kullanılan tek katlı kilisenin en eski kısmı iki bölümlü, sekizgen köşeli dış kubbesi ve kiremitle örtülü iç kubbesinin 4. yy.’da yapıldığı belirlenmiştir.
Kilisenin içinde azizlere ait tablolar, eşyalar, gümüş kandiller ve kutsal kurbanın saklandığı alan bulunmaktadır.
1890 yılına ait Süryanice yazıtların sonradan eklendiği görülmektedir.
Tavanı ile müştemilatının betondan yapıldığı görülen kilisenin divanhanesinin içinde süslü, Osmanlı tuğrası olan bir şömine de vardır.
Kilisenin içinde yüzleri doğuya dönük, sandalyede oturur şekilde defnedilen ölüm tarihleri Süryanice yazılı, bereket, mucize ve şefaat beklenen iki metropolitanın mezarı da bulunmaktadır. Mezarlardaki taş işlemeler özellikle görülmeye değer niteliktedir.
2011 yılında onarılan kilisenin özellikle zincire bağlı akıl hastalarını iyileştiğine inanılır. Kilise de çok sayıda zincir görülmektedir. 6-1-24- Mardin –Meryem Ana Kilisesi ve Patrikhanesi;
Cumhuriyet Meydanı, Savur Kapısı yakınında yer alan kilisede kentteki Süryani Katolikler ibadet etmektedir.
1857- 1860 ya da 1895 yılında yaptırılan patrikhanenin yanına 1986 yılında Antakya Patriği İgnatios Antuhan Semheri tarafından kilise eklenmiştir.
Ahşap süslü Patriğin oturma yeri ve İncil vaiz yeri ile dönem mimari özelliklerini gösteren yapı, üzüm salkımlı motiflerle bezelidir. Döneme uygun süslenen kilisenin kemeri, taş sütunları ve avlusunun korkuluklar da son derece dikkat çekicidir.
Kilisenin akustiğinin de oldukça iyi tasarlandığı görülmektedir.
1988 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı’na devredilen patrikhane, restore edilerek 1995 yılından itibaren müze olarak kullanılmaktadır.
4- Mardin-Protestan Kilisesi:
İl merkezi Cumhuriyet Meydanı, eski çarşıdaki kilise, 569 yılında geniş bir alan üzerinde inşa edilmiştir.
Hıristiyanlar arasında zaman zaman farklı yorumlardan dolayı çıkan tartışma ve konsillerle cemaatler birbirlerinden farklı yollarla-Katolik, Ortodoks, Protestan vb.- dini yaşamaya başlamışlardır.
1517 yılından sonra Almanya’da başlayan Martin Luther King’in yeni yorumuyla doğan Protestanlık 1740 yılında Moravya Kilisesi misyonerleriyle Anadolu’daki Hıristiyanların bir kısmına da ulaşmış ve 1858 yılında Mardin Protestan Misyonun kurulmuştur. Kilisenin kuruluş tarihi kesin bilinmemekle beraber bu tarihten sonra ülkede yeni protestan ibadet merkezleri açılmıştır.
Önceleri ev şeklinde yapılan U şeklindeki kilise, bitişik ve sıkıştırma tekniği ile yöresel taşlarla inşa edilmişti.Daha sonra gerekli alanlar duvarlar örülerek kilise oluşturulmuştur.
Bir dönem kullanılan kilise zamanla cemaatin azalmasıyla terk edilmeye başlanmış ancak 2015 yılında onarılarak tekrar ibadete açılmıştır.
5- Mardin –Mor Petrus ve Pavlus Kilisesi;
1914 yılında il merkezi, Gül Mahalesi’nde yapılan kilise, Patrik II. Abdullah döneminde Papaz Abdulmesih’in desteğiyle Azizler Petrus ve Pavlus adına inşa ettirilmiştir.
Yöresel sarı kesme taştan yapılan kilisenin döneme özgü işlemeleri ve dini motifleri son derece ilgi çekicidir.
6- Mardin –Mor İliyo (İliye-Mar Eliya El Hay) Kilisesi;
Mar Eliya Tepesi’nin batısında merkez Artuklu ilçesi, Çiftlik Mahallesi, Mardin Kale yakınında yer alan kilisenin yapım tarihi tam olarak bilinmese de mimarisinden 3. yy. ya da 6. yy.’da yapıldığı varsayılmaktadır.
Yaşadığı dönemde mucizeleri görülen Aziz Mor İliye’ye adanan kilise, düzgün kesme yöre taşı ve yığma tekniğiyle inşa edilmiştir.
Duvarlarında çok sayıda yazıt olan kilisenin taş ve ağaç işçiliği dikkat çekmektedir. Ayrıca kilisenin süsleme ve dini motifleri de kendine özgüdür.
Kilisenin şifa amaçlı (ruh, sinir ve sara hastaları) kullanılan iki odasına alçak tavanlı kapıyla girilmektedir.
Halen kutsallığı halk tarafından kabul edilen kilisenin özellikle çarşamba ve cuma günleri çok sayıda ziyaretçisi bulunmaktadır.
7- Mardin –Mor Yusuf (Mar Yusuf) (Surp Hovsep) Kilisesi;
Mardin merkezinde yer alan yapı, avlulu kilise plan tipinde göre yöresel taşla inşa edilmiştir.
Meclis-i Mebusan Üyesi Hovsep Kazasyan’ın katkısıyla Ermeni Cemaati ile 1864’te yapımına başlanana kilise, 1894 yılında ibadete açılmıştır. Kilisenin içinde 21 sütun ve koro balkon bulunmaktadır.
Kilisenin çan kulesi, içindeki çok sayıda ikonu, süslemeleri, taş – ahşap işçiliği ve düz damı son derece dikkat çekicidir.
6 kutsal mihrabı horan, taşkoro, kavat, ve adyanı olan yapının akustiği de son derece etkileyicidir.
8- Mardin –Hammara Manastırı;
İl merkezi Diyarbakır Kapı Mahallesi, Kırkız alanında yer alan kilisenin 326 yılında inşa edildiği bilinmektedir.
Kilisenin yöresel yaşatan yapıldığı ve dönem süslemelerini yansıttığı görülmektedir.
9- Mardin -Mar Hırmıs-(Mor Hürmüz) Keldani Kilisesi;
Mardin’in en eski ibadethanelerinden biri olan kilise, 397-430 yıllarında (Doğu Süryanileri) Keldaniler tarafından yapılmıştır.
1552 yılına kadar Nasturilerin kullandığı kilisede iki Metropolit mezarı bulunmaktadır.
Kilisenin en dikkat çekici bölümü 4. yy.’da yapılan iki kısımlı içi kiremitlerle yapılan kubbesidir.
Kesme taştan yapılan tek katlı kilise de çeşitli tablo ve gümüş kandiller, Kduşkudşin (ayin eşyalarının bulunduğu kısım), divanhane ve şömine bulunmaktadır.
10- Mardin -Mor Circis Kilisesi;
Eski Kale Mahallesi’nde geniş bir bahçe içindeki kilise, 793 yılında yapılmıştır.
Dikdörtgen planlı, tek ana mekanlı kilise, yöreye özgü sarı kesme taşla inşa edilen kilisenin üç nefi, üç apsisi vardır. Kilisenin üstü çapraz tonoz örtülüdür.
Kilise, Süryanice yazıtları, bitkisel, geometrik ve dini motifleri, ahşap ve taş işçiliği ile görülmesi gereken önemli bir mekandır.