600 bin yıl öncesine giden tarihi ve ilk yerleşimin MÖ 10 bin neolitik dönemde olduğu saptanan il ve çevresinde çok sayıda ulus yaşamıştır. Bu uluslardan geriye kalan en önemli dini yapılar tapınaklar, sinagoglar, kiliseler ve camilerdir. Niğde ve çevresi de Hıristiyanlık dininin ilk ziyaret ettiği yerlerden olduğu için çok sayıda inanan bölgeye pek çok manastır, kilise ve şapel yapmışlar. Günümüze kalabilen manastır, kilise ve şapeller onarımlarla turizm amaçlı kullanılmaya çalışılıyor;
Bunlardan ;
Gümüşler (Traicas ) Manastırı;
İl merkezine 8 km uzaklıkta Gümüşler Kasabası’ndaki aynı adlı kilise, Erken Hıristiyanlık dönemi yapısıdır. Hıristiyanlığın yayılma sürecinde ilk inananlar tarihin ilk dönemlerinden beri çeşitli gerekçelerle – göç, savaş, din, ticari vb.-kullanılan bugün modern hale getirilen otoyol güzergahını kullanmışlardır. Gümüşler Manastır da bu yol üzerinde inşa edilen önemli dini yapılardandır.
Tarihi 10. yy.’a giden ilin en büyük dini yapılarından Gümüşler Manastırı, bölgeyle uyumlu volkanik mağaranın oyularak hem yaşam alanı hem de ibadet mekanı olarak düzenlenmesiyle meydana gelmiş bir komplekstir.
Günümüze çeşitli onarımlarla da olsa gelebilmiş nadir örneklerden biri olan Gümüşler Manastırı, 1500 m genişlikteki tüf kayaya kare şeklinde oyularak yapılmıştır. Mansatır ikametgah kısımları, ihtiyaç alanları -tuvalet, kiler, geniş mezar odaları, mutfak vb.– dini mekanlar-kilise ve şapel- ile yeraltı kentlerinden oluşmaktadır. İçi dört sütunla desteklenen yapının yan duvarları başta İsa, vaftiz, yaşamı, mucizeleri, azizler ve azizeler vb. dini konuları içeren renkli duvar resimleriyle bezelidir.
Yapıldığı dönemde Traicas denilen yapı zamanla yakınındaki gümüş ocaklarından dolayı Gümüşler Manastırı olarak adlandırılmaya başlamıştır.
Yüzyıllarca ihtiyaca göre eklemelerle genişletilerek kullanılan manastır, 1924 mübadele ile kullanılmaz olmuş daha sonra onarılmış ve 1973 yılında arkeolojik sit alanı olarak müzeye çevrilmiştir.
Rum (Aktaş) Kilisesi (Cami);
Niğde’ye yaklaşık 8 km uzaklıkta, Aktaş Kasabası’nda yer alan kilisenin 1852 yılında yapıldığı üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır.
Üç nefli tonoz örtülü, bazilikal planlı kilise dönem özelliklerine göre oldukça modern bir yapıdır. Kiliselerde bulunan pek çok bölüme- büyük başlıklı sütunları olan narteks, ikonostasis, prothesis, küçük başlıklı sütunları olan gynekaion vb.-sahip yapının geniş bir de avlusu vardır. Yapının Haç boyalı cam aydınlatmaları son derece dikkat çekicidir.
1924 sonrası cemaati kalmayan kilise zamanla mihrap ve minare eklenerek camiye çevrilmiş ve içindeki resimler sıvalarla kapatılmıştır.
Andaval (Andavilis, Addaualis, Ambavalis )Kilisesi;
İl merkezine 8 km uzaklıktaki Aktaş Kasabası’nda yer alan kilisenin binasının ilk önce MÖ 8. yy. başlarında Geç Hitit döneminde yapıldığı yapılan araştırmalardan anlaşılmaktadır.
Tarihin ilk dönemlerinden beri Akdeniz, Güney ve Doğu Anadolu’nun iç bölgeler, kuzey ve batı arasında Kilikya yolu üzerindeki Niğde’den geçen uluslar kente mutlaka bir şeyler bırakmıştır.
Roma ve Bizans döneminde de yoğun bir şekilde kullanılan bu yoldaki yapıların bir kısmı yıkılmış bir kısmı da zamanla işlevini değiştirmiştir. Bu Geç Hitit yapısı da Erken Hıristiyanlık döneminde kiliseye çevrilerek 1924 yılındaki mübadeleye kadar kullanılmıştır. Bazilikal planlı, doğu ve batı yönünde inşa edilen kilisenin sadece orta nef ve kuzey duvarı ayakta kalmış olmasına karşın yapının 1977 yıllarında sağlam olduğu kaynaklarda geçmektedir.
Kuzeyindeki neften iki kapıyla dışa açılan kilisenin çokgen apsisi bulunmaktadır. Duvarlarındaki üçer pencere ile aydınlatılan naosu 12 m uzunlukta ve 12.20 m genişliktedir. Naosunun 9 yy.a ait bazı duvar resimleri sağlam kalan kilisenin çeşitli kaynaklarda (W. J. Hamilton, 1842) Konstantinos’un annesi Helena’ya adandığı yazmaktadır.
Ermeni Kilisesi;
Niğde merkezi Eski saray mahallesinde yer alan bazilikal planlı kilise yerel düzgün kesme taştan inşa edilmiştir.
Kilisenin taşlarla örülü revaklı avlusu vardır. İki sütunlu batı cephesindeki geniş kapıyla girilen kilisenin etrafı haç kabartmayla çevrili kitabesi yerinde değildir. Yan duvarların uzunluklarına göre -dar ve geniş -3’er ve 4’er pencere ile aydınlatılan kilisenin içi yine uzunluğuna göre 2 ve 3 kemerle 3 bölüme ayrılmıştır.
Sütün başlıkları motiflerle bezeli yapının kırma çatısı bazaltla kaplıdır.
Rum Kilisesi;
İl merkezi, Eski saray mahallesinde bulunan bazalt taştan yapılan kilise bazilikal planlıdır.
Kilisenin narteksi orta ve yan olmak üzere 6‘şar sütun üzerine oturur. İçi 2 ve 3 kemerle 3 bölüme ayrılmıştır. Yapının genelinde yer alan sütunların başlıkları kabartma yaprak motiflerle bezelidir.
Yapının kırma çatısı kiremitle örülüdür.
Kilisenin içinde tonozun ortasında çeşitli dini figürler- İsa etrafında 4 havari, bitkisel motiflerli rozetler, melek ve havari tasvirleri -dikkat çekmektedir.
Fertek Kilisesi (Cami);
Niğde’ye 3 km uzaklıkla Fertek (Köyü )İlçesi sınırları içinde yer alan kilise, Karamanlıca kitabesine göre 1837 yılında yapılmıştır.
Bazilikal planlı, üç nefli yöresel, düzgün kesme bazalt taştan yapılan kilisenin sade başlıklarının ahşap işçiliği ile dikkat çeken I6 sütun üzerinde yükselir.
U biçimli, 3 kapılı narteksin bazı ahşap kısımları boyalıdır. Kuzey ve güney yönünde kapıları ile birer penceresi olan apsisi ana mekandan duvarlar ayırır. Yapıyı çift pahlı , tekli çatı ile örtülüdür.
Duvar resimlerinin kalıntıları arasında çıkılan kilisenin üst katında 28 küçük sütun ile kalemişi süslemeli tonoz tavan göze çarpmaktadır. Üst kat kuzey ve güneyde oval biçimli üçer pencere ile aydınlatılır.
Mübadeleden sonra camiye çevrilen yapının içine minber ve mihrap, dışına da minare eklenmiştir.
Hançerli Kilise;
Niğde’ye 6 km uzaklıkta, Hançerli/Dermeson Köyü’nde yer alan kilisenin yapım tarihi tam bilinmemekle birlikte 1932 yılında camiye çevrildiği saptanmıştır.
Doğu-batı yönünde bazilikal planlı, üstleri beşik tonoz örtülü üç nefli kilisenin üç apsisi yarım kubbedir. 5 kemerli ve 6 sütunlu narteksi beşik çatı örtmektedir. Üstünde üç küçük pencere bulunan nartekten naosa geçiş 3 kapı ile yapılmaktadır.
Yapının içinde çift sırlı yüksek kaideye oturtulmuş sade başlıklı sütunlar 5’erli gruplara ayrılmıştır.
Yöresel koyu renkli bazalt taşla inşa edilen yapının sağlam görünümü ve çift pahlı, beşik tonozlu çatı örtüsü dikkat çekmektedir.
Yapının içi kuzey ve güney yönünde aynı tarz ve biçimde yapılan 3’er pencere ile aydınlatılır.
Mübadeleden sonraya camiye çevrilen yapının bir penceresi kapatılıp mihrap yapılmış, bir de minber ve bir oda eklenmiştir. Zemini taş plaklarla kaplı yapının avlusunda Karamanlıca kitabeli bir çeşme bulunmaktadır.
Hasaköy (Hagias Kryake) Kilisesi;
Niğde’ye 28/38 km uzaklıkta, Hasaköy/Sasima Köyü’nde yer alan kilise, bitki motifleriyle süslü kitabesine göre “Hagias Kryake” adıyla 1848 yapılmıştır.
Siyah bazalt taştan, doğu ve batı doğrultuda bazilikal planlı kilisenin naosu dörder sütunla ayrılarak beşik tonozlu üç nefe bölünmüştür. İki girişli kilisenin ana giriş kapısı diğerlerinden daha geniş batıdaki orta nefte bulunmaktadır.
Kilise, kuzey-güney duvarlarında 5 ama toplamda 7 pencere ile aydınlatılmaktadır. Ortadaki daha geniş üç apsisli kilisenin U şeklinde, yedi bölümlü narteksin üzeri çapraz tonoz örtülüdür. Naostan bir basamakla ayrılan ve dörtgen kırık bir altar bulunan bema apsisin önünde yer almaktadır.Yapının bütünü kırma taş çatı kaplıdır.
Kilisenin içinden merdivenle galeri katına çıkılmaktadır.
Kilisenin bitişiğinde tek nefli ve apsisli mezar şapeli/parekklesion dikkat çeker. Etrafı duvarla çevrili kilisenin batısında çan kulesi bulunmaktadır.
Kilisenin içinde her ne kadar dökülmüş olsa da pandokrator İsa, İncil yazarları ve Meryem’e Müjde, Vaftiz, Üç Meleğin İbrahim’i Ziyaret Etmesi, melekler, aziz ve azize sahneleri, sol yanında asker aziz Aziz Georgios, Petrus , Nuh Tufanı, Adem ile Havva’nın Cennetten Kovulma ile yapının değişik yerlerinden kabartma geometrik ve bitkisel motifler, asma dalı, üzüm kıvrık dallar, yapraklar görülür.
1924 yılındaki mübadeleden sonra cemaati omayan kilise daha sonra camiye çevrilmiştir.
Konaklı Rum Kilisesi;
İl merkezine 38 km uzaklıkta, Konaklı Kasabası’nda yer alan bazilikal planlı kilise bazalttan yapılmıştır. Boyuna uzanan üç nefli, 4 sütun üzerine oturan narteks yapının batısında yer almaktadır.
Yapıya narteksten üç kapıyla girilir. Kilise dışına taşan apsisiler dikkat çekmektedir.
Girişin üstündeki kitabede 1844 tarihi okunmaktadır. Kilisenin üstü kırma çatı ve küçük kubbelerle örtülüdür.
Yapının içinde renkli dini figürler görülürken dışında geometrik desenler, bitki motifleri ve haç kabartlaları dikkat çekmektedir.
Kumluca Kilisesi (Cami);
Niğde’nin 2 km batısında Kumluca Köyü’ndeki bazilikal planlı kilise, kesme bazalt taşından inşa edilmiştir. Tonoz örtülü kilisenin ana mekanı 8 sütunla 3 bölüme ayrılmıştır.
İki yanında iki haç kabartmalı giriş kapısının üstündeki 9 satırlık kitabeye göre yapı, 1835 yılında yapılmıştır.
İçinde İsa, havarileri, kanatlı melek, Meryem Ana resimleri dikkat çekmektedir.
Kurdunus (Hamamlı) Kilisesi;
Niğde’ye 3,5 km uzaklıkta Hamamlı Köyü’nde bazilikal planla, bazalttan inşa edilmiştir. Kilisenin U biçimli, İon tarzında ve birinde de ejder figürü olan birbirinden farklı başlıklı sütunlara sahip narteksin içten yuvarlak dıştan çokgen planlı üç apsisi vardır.
Küçükköy( İlasan )Kilisesi;
İl merkezine 8 km uzaklıktaki Küçükköy Köyü’nde bazilikal planlı kilise bazalt taştan yapılmıştır.
Üç kubbe ve tonoz tavan örtülü üç nefli kilisenin dıştan ve içten yuvarlak üç apsisi, çapraz tonozlu tavanı olan üç bölümlü, 4 sütunlu narteksi vardır. Yapıya girilen narteksteki giriş kapısının üstünde Karamanlıca 6 satırlık kitabe bulunmaktadır.
Kilisenin içinde dikkat çeken mavi renkli barok bitkisel motifler, vazoda çiçekler, kalem işi resimler ile İsmail’in kurban edilmesi, dört İncil yazarının sahneleri görülür.
Yapıyı aydınlatan pencerelerden üst kattakilerde haç kabartmalar dikkat çekmektedir.
Yapının genelini örten çift pahlı beşik ve basık koni çatılar taş ile kaplıdır.
Ovacık Kilisesi (Cami);
Niğde’ye 18 km uzaklıkta, Ovacık Kasabası’ndaki kilise, kitabesine göre 1771 yılında inşa edilmiştir. Bazilikal planlı, bazalt kesme taştan yapılan kilisenin 3 nefi, 3 apsisi bulunmaktadır. Kiliseye taşla örülen narkesinden girilir. İkinci kata merdivenle çıkılan kilise, 1924 yılındaki mübadeleden sonra camiye çevrilmiştir. Kiremit çatılı kilise camiye çevrilirken içi sıvayla kaplanmış, minber, mihrap ve dışına minare, imama evi ve kuran kursu eklenmiştir.
Aşağı Kayabaşı (Rum ) Kilisesi-Begüm Cami;
İl merkezine 13 km uzaklıkta, Aşağı Kayabaşı mahallesindeki bazilikal planlı kilise, koyu renkli bazalt kesme taştan Rumca haç kabartmayla bezeli kitabesine göre 1835 yılında inşa edilmiştir.
Nefi simetrik 8 sütunla üçe bölünen kilisenin girişi batı taraftadır. Bütünü iyi korunan kilisenin üst katına içeriden merdivenle çıkılmaktadır. Kilise camiye çevrildikten sonra resimlerin üstü kapatılmış, minare, mihrap ve minare eklenmiştir.
Yeşil Burç Kilise (Cami);
Niğde’ye 6 km uzaklıkta, Yeşil Burç Köyü’ndeki kilise, bazalt taştan, üç nefli, üç apsisli bazilikal planlı olarak inşa edilmiştir. Karamanlıca kitabeye sahip, kemerli narteksten ana binaya girilir. Bina içinde çift sıra sade başlıklı 4’er sütun bulunmaktadır.
İçeriden üst kata merdivenle çıkılan kilisenin tavanı yarı çapraz ya da tonoz örtülüdür.
Kilise genelindeki kanatlı melekler, kalemişi süslemeler dikkat çekmektedir. Kilisenin içi çok sayıda pencere ile aydınlatılmaktadır. Kilisenin avlusunda bir de çan kulesi bulunmaktadır.
Camiye çevrildikten sonra yapıya minber, mihrap ve minare eklenmiştir.
Dikilitaş Kilisesi;
Niğde’ye 49 km uzaklıkta, Dikilitaş Köyü’ndeki bazilikal planlı, üç nefli kilisenin asker aziz kabartması dikkat çekicidir.Merdivenle çatıya çıkılan kilisenin tavanı beşik tonoz örttülüdür.
Kilise halen halı dokuma atölyesi olarak kullanılmaktadır.
Ballı Kilise;
Niğde’nin 8 km batıısnda, Ballı Köyü’ndeki üç nefli geniş narteksli kilisenin çatısı tonoz örtülüdür. Yakınında bir de okul binası olan kilisenin dikkat çekici bir çan kulesi bulunmaktadır. Kilise halen odun deposu olarak kullanılmaktadır.