Paleolitik -Demir Çağı’nda, Amanos -Anti Toroslar-Güneydoğu Toroslar- Ahır -Kurt – Kartal Dağları arasında, Maraş’ın güneyinde yer alan Sakçagözü Vadisi de, Ḫattuşa ile Karkamıš Markasi- Germenikeia- Maraş- Kahramanmaraş’ a kurulan, Belen ve Bahçe Geçitleri ile Çukurova’ya bağlantılı, KuzeySuriye/Mezopotamya ile komşu, Geç Hitit Krallıklarından Gurgum, Arami ve Luvi kimlikleri güçlü halk.
Assur kaynakları ülke-KUR, ya da şehir-URU ve gúr-gu-me/ma şeklinde bahsedilen Gurgumluların yaşadığı bölge- kuzey mezopotamya- neolitik dönem MÖ 6.000 -MÖ 5.400 Halaf kültürü etkisi altında- Tunç Çağı’nda yerleşme sayısının artış göstermiştir.
Luvice konuşan Geç Hitit Krallığı Gurgum Krallığı’nda bulunan yazıtlar ve mezar stellerinden tarihi, kral listesi ve diğer siyasi unsarlar öğrenilmiş.
MÖ 11. yy. Assur Kralı II. Sargon, MÖ 711’e kadar var. Luvi Hiyeroglifleriyle yazılışı ku+ra/i-ku-ma- iken, Aramicede grgm olan Gurgum’u, Maraş ve çevresinden, MÖ.2000-1000 ,4’ü Türkiye’de 9 müzede, 21 Luvice yazıtlı stelle 6 Assur Kralı tarafından yazdırılmış 17Assurca yazıta toplam 38 yazıta bakarak inceleyen bir çalışmadır. Bu yazıtlar, Gurgum’un tarihi, kral soyağacı, Assur ve Urartu gibi güçlerle olan ilişkileri gibi konuların yanında, ilişki içinde bulunduğu diğer küçük Hitit/Luvi ve Arami devletlerin de Assurla temaslarını anlatmaktadır.
Krallarına Gurgumlu-kurkumawani-(URBS) diye yazılmış, Assur Kralı II. Sargon’un bir yazıtında ise Gurgum Krallığı’nın ‘Bīt- Pa’alla’ olarak tanımlamış.
Gurgum yazıtında, Kral I. Larama , en eski yönetecisi MÖ 11. yy. Astuwaramanza imiş.
Assur Kralı II. Aššurnasirpal zamanına gelir ve Nimrud’da inşa ettirdiği Kalḫu Sarayı’nın açılışına davet edilenler arasında Gurgumlu temsilciler de varmış.
MÖ 11 -10-8.yy. Ve 10.yy. 300 yıl içinde 13 Gurgum Kralı var. Luvi Hiyeroglifli Gurgum yazıtlarından, Gurgum kral isimlerinin geçtiği yazıtların;
Gulgum, Anadolu ve Mezopotamya arasındaki geçiş yolları üstünde yer aldığı için, çok çeşitli kültürel unsurlar, devletler arasında siyasi çekişmeler vardı ama bilgi azlığından da Luvice adı olan Arami bir Samʾal kralının Fenikece yazıt yazdırması, Maraş mezar stellerindeki tasvir edilen Gurgumlu kişilerin Assur ve Arami tarzında kıyafetler giymeleri, ama aynı Gurgum’u yöneten kralların Hitit kral isimlerini almaya devam ettirmeleri, Arslantaş’ta bulanan kapı aslanının üstündeki Luvice-Aramice-Assurca yazılmış üç dilli yazıttan dönemin çok kültürlülüğüne örnek olarak gösterilebilir.
Gurgumlular kadınların polis denilen başlıklarından, kıyafetlerden, saç ve sakallardan Hitit geleneği ve Arami göçleriyle bölgeye gelenlerden etkilendiklerini gösterir. Ayrıca Urbs -şehir denilen Luvicenin yanında çok dilli bir topluluktu.
MARAŞ 8-4-1-17-16’da bilgi var.
MÖ 1010-1000 Astuwaramanza
II. Aššur-rabi (MÖ 1012-972)
MÖ 1000-990
MÖ 990-980 I. Muwatalli
MÖ 980-970
MÖ 970-960 MARAŞ 8 I. Larama II. Aššur-reš-iši (MÖ 972-967)
MÖ 960-950
II. Tiglat-pileser (MÖ 967-935)
MÖ 950-940
MÖ 940-930 MARAŞ 17 Muwizi
MÖ 930-920 II. Aššur-dan (MÖ 935-912)
MÖ 920-910
MÖ 910-900 HACIBEBEKLİ
KARABURÇLU
MARAŞ 12
MARAŞ 2
I. Halparuntiya II. Adad-nīrarī (MÖ 911-891)
II. Tukulti-ninurta (MÖ 891-884)
MÖ 900-890
MÖ 890-880 II. Muwatalli/Mutalli
MÖ 880-870 II. Aššurnasirpal (MÖ 884-859)
MÖ 870-860
MÖ 860-850 MARAŞ 4 II. Halparuntiya/Qalparunda
Arame (MÖ 858-844)
Lutipri (MÖ 844-834)
I. Sarduri (MÖ 834-828)
Išpuini (MÖ 828-810)
MÖ 850-840 MARAŞ 13 III. Šalmaneser (MÖ 859-824)
MÖ 840-830 İSKENDERUN II. Larama/Palalam
MÖ 830-820 V. Šamši-Adad (MÖ 824-811)
MÖ 820-810 MARAŞ 1 III. Halparuntiya/Qalparunda
MÖ 810-800 MARAŞ 15
MARAŞ 3
MARAŞ 5
MARAŞ 9
Menua (MÖ 810-785)
MÖ 800-790 III. Adad-nīrarī (MÖ 811-783)
MÖ 790-780 Humamita
MÖ 780-770 IV. Šalmaneser (MÖ 783-773) I. Argišti (MÖ 785-763)
MÖ 770-760 MARAŞ 16 III. Larama III. Aššur-dan (MÖ 772-755)
1 Yazıtların yerleştirildiği tarih aralıkları yaklaşıktır. Kalın harflerle yazılmış yazıtlarla krallar eşlenmiştir; bunun dışında denk gelen kral ve yazıtlarda kesinlik yoktur.
2 Ahmet Denizhanoğulları, Mehmet Güriçin, Hasan Peker, “Kahramanmaraş’tan Hiyeroglif Luvice Yeni Bir Stel: Maraş 17”, TÜBA-AR 22/2018, p. 61.21
MÖ 760-750 V. Aššur-nīrarī (MÖ 755-745)
III. Tiglat-pileser (MÖ 745-727)
V. Šalmaneser (MÖ 727-722)
MÖ 750-740 Tarḫulara II. Sarduri (MÖ 763-735)
MÖ 740-730 KÜRTÜL
MÖ 730-720 MARAŞ 14 I. Rusa (MÖ 735-714)
II. Argišti (MÖ 714-680)
MÖ 720-710 III. Muwatalli/Mutallu II. Sargon (MÖ 722-705)
MÖ 710-700
Tablo 1. Luvice Hiyeroglifli Maraş Stelleri ile Karşılaştırmalı Gurgum, Assur ve Urartu Kralı Listesi3
.
3 MARAŞ 6, MARAŞ 10 ve MARAŞ 11 tarihlendirilemediği için listede yer almamaktadır.
MARAŞ 8 stelinin yak. MÖ 10. yüzyılın başına tarihlenmesi mümkündür.
Yazıt metni ve transliterasyonu aşağıdaki gibidir:3
- Ben Larama, Astuwaramanza’nın torunu, Muwatalli’nin oğluyum.
- Nehir- topraklarımdaki ev[ler?…] yandığında(?),
- ve … Gurgum nehir-topraklarındaki yıkımı, bulduğumda(?) geçmesine sebep
oldum(?) PIHA’yı(?) ve …
-tım […]. - Şehir için üzüm-bağları(?) ektim…, Ambarları doldurdum(?) tahıl ambarları,
ve burada(?) tanrılara nehre ileri …
-tım, ve …-tım … - Ben HWIRUHATAZA’yı (-)PUTI-tım, bu geçit … (Her kim ki) adımı silecekse,
- kralsa, krallığından(?) vazgeçsin, bölge beyiyse gücünden vazgeçsin,
- ve … kendi (?) başı, evi, karısı, çocuğu […
YAZITIN DİKİLDİĞİ TARİH YAZIT ADIablo 3. Kronolojik sıraya göre Luvice yazıtlar
MÖ 10. yüzyıl başı MARAŞ 8
MÖ 10. yüzyıl sonu MARAŞ 17
MÖ 9. yüzyıl başı* HACIBEBEKLİ
MÖ 9. yüzyıl başı* KARABURÇLU
MÖ 9. yüzyıl başı* MARAŞ 12
MÖ 9. yüzyıl ortası MARAŞ 4
MÖ 9. yüzyıl MARAŞ 13
MÖ 9. yüzyıl sonu İSKENDERUN
MÖ 9. yüzyıl sonu MARAŞ 1
MÖ 9. yüzyıl başı*/sonu
** MARAŞ 2
MÖ 9. yüzyıl sonu MARAŞ 7
MÖ 9. yüzyıl sonu MARAŞ 15
MÖ 8. yüzyıl (?) MARAŞ 3
MÖ 9. ya da 8. yüzyıl MARAŞ 5
MÖ 8. yüzyıl ortası MARAŞ 16
MÖ 8. yüzyıl ikinci yarısı/MÖ 790-770** MARAŞ 9
- Orthmann’a göre.
** Hawkins’e göre. - Genge’ye göre.24
MÖ 8. yüzyıl sonu KÜRTÜL
MÖ 8. yüzyıl veya sonrası (?) MARAŞ 14
Tarihlendirilemiyor MARAŞ 6
Tarihlendirilemiyor MARAŞ 10
Tarihlendirilemiyor MARAŞ 11
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:21
- …
- Değirmen taşı(?) (olarak) temin ettim(?) ve çünkü bunlar elime geçti.
- Bu ambarı getirdim, ve içine dört bin
- Dört yüz, zipatani-ölçüsüne(?) göre getirdim. (Her) kim ki … (onu/onları),
“Larama’nın adını… alma, (ya da) tanrılar seni yargılayacak!”
Yazıt metni transliterasyonu aşağıdaki gibidir:24 - Ben hükümdar Halparuntiya, Gurgum Kralı, yönetici Larama’nın oğlu,
- kahraman Halparuntiya’nın torunu, cesur Muwatalli’
nin torunun oğlu,
hükümdar Halparuntiya’nın torununun torunu, - kahraman Muwizi’
nin torununun torununun oğlu, yönetici Larama’nın
soyundan,4. tanrılar tarafından sevilen kral, insanlar tarafından bilinen, ünü aşmış,
sevilen, ulu, tatmin eden(?), bal gibi kral. Beni babamı tanrılar sevdi, ve beni
babamın tahtına oturttu. - Tarhunza’nın ve Ea’nın izniyle harap (yerleri) düzelttim ve köylere(?) yardım
ettim(?). Beni tanrılar […]tis Duruşma ve IPA’dan Runtiyas hükümdar yaptı,
ve ben (benim) adaletimle onlar …tı… ve benim için bu … [… - […] …yerde ben…tım, benden önce … getirdiler. Ama IPA’dan Runtiyas bana
ne tür vahşi hayvan getirdi - atalarım […
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:28
Ben Tarhuntiwasatis Azinis’in karısı(yım)
(sadece) [kad]ınsal(?) tasvirimi, [ada]ma(dı)
benim için Azinis içtenlikle …. de yaptı - (a) Ben(?) PN1 (başlık(lar)?) vs. yaptım [ … ]. Tarḫunza beni duydu,
- Ve ben ona (bir) heykel yaptım, ve ona iki şişman koyun yaktım(?), ve ona bir
öküz sundum, - ve ona yıllık (kurbanlar) (olarak) bir koyun ben [ … ]tım. Ama ev [ …
- … kim ki [arzu ederse?] gelecekte alıp götürmek [ …
Ben tanrı[… - tanrılar tarafından sevilen kral, insanlar tarafından bilinen, ünü aşmış,
sevilen, ulu, tatmin eden(?), bal gibi kral. Beni babamı tanrılar sevdi, ve beni
babamın tahtına oturttu. - Tarhunza’nın ve Ea’nın izniyle harap (yerleri) düzelttim ve köylere(?) yardım
ettim(?). Beni tanrılar […]tis Duruşma ve IPA’dan Runtiyas hükümdar yaptı,
ve ben (benim) adaletimle onlar …tı… ve benim için bu … [… - […] …yerde ben…tım, benden önce … getirdiler. Ama IPA’dan Runtiyas bana
ne tür vahşi hayvan getirdi - atalarım
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:28
Ben Tarhuntiwasatis Azinis’in karısı(yım)
(sadece) [kad]ınsal(?) tasvirimi, [ada]ma(dı)
benim için Azinis içtenlikle …. de yaptı
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:34 - (a) Ben(?) PN1 (başlık(lar)?) vs. yaptım [ … ]. Tarḫunza beni duydu,
- Ve ben ona (bir) heykel yaptım, ve ona iki şişman koyun yaktım(?), ve ona bir
öküz sundum, - ve ona yıllık (kurbanlar) (olarak) bir koyun ben [ … ]tım. Ama ev [ …
- … kim ki [arzu ederse?] gelecekte alıp götürmek [ …
Ben tanrı[…
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:34 - (a) Ben(?) PN1 (başlık(lar)?) vs. yaptım [ … ]. Tarḫunza beni duydu,
- Ve ben ona (bir) heykel yaptım, ve ona iki şişman koyun yaktım(?), ve ona bir
öküz sundum, - ve ona yıllık (kurbanlar) (olarak) bir koyun ben [ … ]tım. Ama ev [ …
- … kim ki [arzu ederse?] gelecekte alıp götürmek [ …
Ben tanrı[…3. Ve ben …tım […], ve… Güneş Tanrısı(?) … - Ve ben … Tarḫunza …
… 80 (ölçü birimi) arpa(?) gelecekte sunaca[ğım (?)], - … [ ..
Yazıt metni aşağıdaki gibidir:48 - Ben [Astiwasus …]
- [Şu şu] Hükümdar, Kahramanın başharemağası. Hükümdarım bana bu
bölgeyi verdi, - Ve ben kendim bu esnaf-evlerini inşa ettim ve stelimi diktim. (Her) kim ki benim
(“yapılacak”) oğlum, torunum ya da torunumun oğlu olacak, - Ben ileri yerde ve gökte(?) …tım. Astiwasus’un heykeline bu gösteri olsun
- (ve hiç (kimse) onu silemesin!): üç ekmek … … … böyle konuşacak: “Bu steli
ben bölgeden devireceğim”, ve ileri gideceğim …, ya da [metin burada
kesilyior].
3.2.Assur Yazıtları ve Gurgum Ülkesi
Günümüze ulaşabilmiş Assur kaynaklarında Gurgum/Markaš’ın adı II.
Aššurnasirpal’den II. Sargon’a kadarki yaklaşık 170 yıllık bir dönemde çivi yazısıyla
yazılmış 17 Assurca yazıtta geçmektedir.
3.2.1. Yazıtlar
ASSUR KRALI GURGUM’UN ADININ GEÇTİĞİ YAZIT
II. Aššurnasirpal (MÖ 883-859) A.0.101.30
III. Šalmaneser (MÖ 859-824) A.0.102.1
A.0.102.2
III. Adad-nirari (MÖ 811-783) A.0.104.3/PAZARCIK (ön yüz)
IV. Šalmaneser (MÖ 783-773) PAZARCIK (arka yüz)
III. Tiglat-pileser (MÖ 745-727) Tiglat-pileser III 9
Tiglat-pileser III 11
Tiglat-pileser III 14
Tiglat-pileser III 27
Tiglat-pileser III 32
Tiglat-pileser III 35
Tiglat-pileser III 47
II. Sargon (MÖ 722-705) Annaller – 11. Yıl
Görkemli Yazıt
Horsabad 14. Salon Görkemli Yazıtı
Horsabad Boğa Yazıtı
Horsabad Kaldırım Yazıtı 4
Tablo 4. Krallara göre Gurgum’un adının geçtiği Assur yazıtları